Anayasa, devleti kuran ve kişilerin temel hak ve hürriyetlerini belirleyen en üst hukuk metnidir. Anayasa Mahkemesi ise anayasaya uygunluk denetimini yapan mercidir. Anayasaya uygunluk denetimi yolları iptal davası, itiraz yolu ve bireysel başvurudur.
1. İptal Davası
Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün veya bunların belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’nde doğrudan doğruya açılan davaya iptal davası denmektedir (Anayasa m.150).
İptal davası açma yetkisi ise sadece Cumhurbaşkanına, Türkiye Büyük Millet Meclisinde en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubuna ve üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. Dolayısıyla vatandaşların kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün anayasaya aykırı olduğu iddiasıyla iptal davası açması mümkün değildir.
İptal davası açma süresi iptali istenen kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya içtüzüğün Resmî Gazetede yayımlanmasından başlayarak 60 gündür. Şekil bakımından anayasaya aykırılık iddiasıyla açılacak iptal davalarında ise bu süre 10 gündür.
2. İtiraz Yolu
Bakılmakta olan bir davada mahkeme, davaya uygulanacak bir kanun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin hükümlerinin Anayasa’ya aykırı olduğu kanaatine varırsa veya taraflardan birinin bu yöndeki iddiası ciddi görürse anayasaya aykırılık iddiasıyla dosyayı Anayasa Mahkemesine gönderir (Anayasa 152).
İtiraz yoluyla anayasaya uygunluk denetiminde, anayasaya aykırılık iddiasını ya mahkeme kendiliğinden ya da davanın taraflarının talebinin ciddi nitelik taşıması halinde Anayasa Mahkemesine başvurmaktadır. Dolayısıyla taraflar, davalarında anayasaya aykırı olduğunu düşündükleri hükümlerin Anayasaya uygunluk denetimin yapılması talebiyle davanın görüldüğü mahkemeye başvurabilirler. Mahkemenin bu talebi reddetmesi halinde bu karar ancak esasa ilişkin kararla birlikte üst mahkemeye götürülebilir.
İtiraz yoluna gidilmesi halinde dava durdurulur. Aynı zamanda ilgili mahkemede aynı konuda başka davalar da varsa o davalar da durur( 6216 s. Kanun m. 41/2). Anayasa Mahkemesi işin kendisine gelmesinde itibaren 5 ay içinde karar vermezse ilgili mahkeme mevcut hükümlere uygun olarak davaya devam eder. Anayasa Mahkemesi kararı mahkemenin esas hakkındaki kararı kesinleşmeden gelirse, mahkeme davayı Anayasa Mahkemesinin kararı doğrultusunda sonuçlandırır.
Hakkında itiraz yoluna başvurulmuş bir hükme ilişkin talep Anayasa Mahkemesince esastan reddedilmişse, o hükme karşı ret kararının yayımlanmasından itibaren 10 yıl geçmedikçe itiraz yoluna karşı başvurulamaz. 10 yıllık süre sadece itiraz yolu için öngörülmüştür. Dolayısıyla iptal davasının açılmış olması itiraz yoluna başvurmayı engellemez.
3. Bireysel Başvuru
Bireysel başvuru yolu, 2010 anayasa değişiklikleri ile hukukumuza girmiştir. Bireysel başvuru yolu kişilere doğrudan Anayasa Mahkemesinde dava açmasına imkân veren tek yoldur. Bireysel başvuru yolu, kişilerin anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurmasıdır (Anayasa m.148/3).
Bireysel Başvurunun Şartları
Bireysel başvurun yapılabilmesi için gerek anayasada gerekse 6216 sayılı kanunda çeşitli şartlar öngörülmüştür. Bu düzenlemelere göre bireysel başvuru yapılabilmesi için aşağıdaki şartlar gerçekleştirilmelidir.